Ημερίδες & Συνέδρια Τοπική Ιστορία

Κάστανος- Γιούρτσης – Καλαϊτζίδης: πρωτοπόροι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού στη Φλώρινα (1929 – 1932)

Γιάννης

 |  Μαρ 3, 2016

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΑΣΤΑΝΟΣ	ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ	ΑΓΓΕΛΟΣ ΓΙΟΥΡΤΣΗΣ

(Ομιλία η οποία εκφωνήθηκε στην ημερίδα που διοργάνωσε το 5ο Δημοτικό Σχολείο Φλώρινας “Θεόδωρος Κάστανος”, στις 29/02/2016)

Εισαγωγή Στον τίτλο της σημερινής μου ομιλίας βρίσκονται τρία πρόσωπα, ένας επιθετικός προσδιορισμός, το όνομα ενός πνευματικού εγχειρήματος, ένας τόπος και μια χρονική περίοδος. Τα πρόσωπα, τρεις δάσκαλοι, υπηρετούν τη δημοτική εκπαίδευση από διαφορετικές θέσεις: ο πρώτος από τη θέση του παιδαγωγού, διευθυντή και υποδιευθυντή του Διδασκαλείου, ο δεύτερος από τη θέση του επιθεωρητή και ο τρίτος ως δάσκαλος και διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Κάτω Κλεινών. Τους ενώνει η κοινή πεποίθηση για την αξία της δημοτικής γλώσσας, της Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας· η συνεργασία τους στα τοπικά εκπαιδευτικά συνέδρια και στην έκδοση του περιοδικού Σχολείο Εργασίας· η έγνοια τους για το καθημερινό εκπαιδευτικό έργο που πρέπει, σύμφωνα με όσα πρεσβεύουν, να είναι συγχρονισμένο με την υπόλοιπη κοινωνική ζωή και να στοχεύει στην αλλαγή και τη βελτίωσή της μέσα από την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του λαού. Με μια λέξη, αυτό που πιστεύουν και για το οποίο εργάζονται είναι η εκπαιδευτική και η συνακόλουθη κοινωνική μεταρρύθμιση. Σε αυτή την προσπάθεια δεν είναι μόνοι, καθώς τους πλαισιώνουν κι άλλοι δάσκαλοι, αλλά και πολίτες που εμφορούνται από παρόμοιες ιδέες. Όμως τα τρία αυτά πρόσωπα αποτελούν τον πυρήνα που σκέπτεται, ενημερώνεται, οργανώνει, εφαρμόζει, γράφει, ενημερώνει και διαδίδει, αντιπαρατίθεται, δέχεται κρίσεις και συχνά επικρίσεις, συκοφαντείται και τελικά εξοντώνεται. Γι’ αυτό και είναι πρωτοπόροι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού στη Φλώρινα. Η κοινή τους δράση συμπίπτει με το χρονικό διάστημα της κοινής τους παρουσίας στη Φλώρινα: 1929 – 1932.

Ο παιδαγωγός Θεόδωρος Κάστανος Ο Κάστανος είναι ο επιστημονικά καταρτισμένος θεωρητικός, ο άνθρωπος που πιστεύει ότι μια μεταρρύθμιση πρέπει να ξεκινά και να στηρίζεται στον κατάλληλα εκπαιδευμένο δάσκαλο. Άλλωστε αυτό ήταν και το θέμα της διδακτορικής του διατριβής. Είναι όμως και ο άνθρωπος της πράξης: καθημερινά στο Διδασκαλείο, αλλά και στα Πρότυπα που λειτουργούν παράλληλα, γειώνει τη γνώση των επιστημών της αγωγής στη διδακτική πράξη, δοκιμάζει, αναθεωρεί, γράφει και διαδίδει· αρθρώνει επιστημονικά τεκμηριωμένο λόγο για να αντιμετωπίσει την κριτική, αλλά και τις κακόβουλες επικρίσεις.

Ο επιθεωρητής Άγγελος Γιούρτσης Ο επιθεωρητής δημοτικής εκπαίδευσης Άγγελος Γιούρτσης, είναι το πρόσωπο που θέτει τις εκπαιδευτικές λειτουργίες της υπηρεσίας στην οποία προΐσταται, στη διάθεση του μεταρρυθμιστικού εγχειρήματος. Καθώς η συμπληρωματική μόρφωση των δασκάλων της εποχής εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από τα τοπικά εκπαιδευτικά συνέδρια, ο Γιούρτσης φροντίζει το περιεχόμενό τους να είναι σύστοιχο με τις βασικές αρχές και τα προτάγματα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Εισηγήσεις, υποδειγματικές διδασκαλίες, παιδαγωγικές συνεδρίες, όλα αυτά τείνουν προς έναν κοινό στόχο: τη μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού έργου. Δεν αρκείται όμως μόνο σε αυτά, αλλά συχνά επισκέπτεται τα σχολεία με το ποδήλατό του για να εποπτεύσει και να καθοδηγήσει τους δασκάλους. Στα πλαίσια όμως του εφικτού, καθώς το μεταρρυθμιστικό πνεύμα συνυπάρχει και αντιπαρατίθεται με την αδρανοποιημένη, συστημική, καθεστωτική υπηρεσιακή λογική και διδακτική πράξη. Ο Γιούρτσης θα μετατεθεί στην Κομοτηνή δύο μήνες μετά τον θάνατο του Κάστανου. Όμως, οι μεταρρυθμιστικές του τάσεις θα τον οδηγήσουν στην απόλυση το 1946. Αργότερα, θα επανέλθει βέβαια στην υπηρεσία.

Ο δάσκαλος Γιάννης Καλαϊτζίδης Ο άνθρωπος που δύσκολα μπορείς να τον αποσπάσεις, να τον ξεχωρίσεις από το ρόλο του δασκάλου, από την ίδια τη διδακτική πράξη, είναι ο Γιάννης Καλαϊτζίδης. Γεννημένος και σπουδαγμένος στον ρωσικό Καύκασο, δάσκαλος στο χωριό του εκεί, πρόσφυγας εγκατεστημένος στις Κάτω Κλεινές, θα μεταρρυθμίσει το σχολείο του και θα το καταστήσει εξαιρετικό δείγμα Σχολείου Εργασίας. Σε αυτό θα βρει τη θέση της η δημοτική γλώσσα και η Ενιαία Συγκεντρωτική Διδασκαλία· εκεί θα ευδοκιμήσει ο σχολικός κήπος, αλλά και το σχολικό περιβόλι με τις μηλιές και τις αχλαδιές· εκεί οι γιορτές και οι εκδρομές θα είναι έργο της μαθητικής κοινότητας, πράξεις νοήματος και ευχαρίστησης για τα παιδιά· τα παιδιά που ως δικαστές του μαθητικού δικαστηρίου, το οποίο λειτουργεί στο σχολείο τους, θα είναι οι σοφότεροι και δικαιότεροι κριτές. Σε όλα αυτά ο Καλαϊτζίδης δεν είναι ούτε απέναντι, ούτε στο επίκεντρο, ούτε στην περιφέρεια, αλλά σε όλους τους ενδιάμεσους χώρους. Ενορχηστρώνει και καθοδηγεί το εκπαιδευτικό έργο. Και μαζί με όλα αυτά αναλαμβάνει και την ευθύνη έκδοσης του περιοδικού Σχολείο Εργασίας, που υπήρξε καρπός της φιλίας και συνεργασίας του με τον Κάστανο και τους δασκάλους «του βόρειου τμήματος της περιφέρειας Φλώρινας», όπως χαρακτηριστικά ο ίδιος αναφέρει. Το καλοκαίρι του 1931 η κυβέρνηση Βενιζέλου θα εφαρμόσει τις ποινές που προβλέπει το Ιδιώνυμο για όσους θεωρείται ότι απεργάζονται την ασφάλεια του κοινωνικού καθεστώτος, δηλαδή τους κομμουνιστές, είτε πραγματικούς είτε κατασκευασμένους κι έτσι το φθινόπωρο του 1931 ο Καλαϊτζίδης θα απολυθεί· λίγους μήνες αργότερα θα επανέλθει· το 1939 θα μετατεθεί δυσμενώς στα Τρίκαλα και θα απολυθεί οριστικά το 1943. Αξίζει εδώ να διαβάσουμε ένα σημείωμα που αφορά τον Καλαϊτζίδη, το οποίο στέλνει αρκετά χρόνια πριν η Ιωάννα Κάστανου – Μαλαματίνα στον Δημήτρη Θωίδη, τον οποίο έχουμε σήμερα εδώ μαζί μας: «Αξιότιμε κύριε Θωίδη. Πέρασε κάποτε ο Κάστανος από το σπίτι του διδασκάλου Ι. Καλαϊτζίδη, συνεργάτη του στο περιοδικό Σχολείο Εργασίας. Χειμώνας και Φλώρινα (Κάτω Κλεινές). – «Βρε αδερφέ δεν έχεις μια σόμπα για τα παιδιά σου!» – «κ. Κάστανε μία ήτανε προτίμησα τα 60 παιδιά (του σχολείου).» Να πούμε ακόμη, ότι ο Καλαϊτζίδης και ο Κάστανος συνδέονταν με στενή φιλία, κάτι που φαίνεται και από την πληροφορία που έδωσε παλιότερα ο μεγάλος γιος του Καλαϊτζίδη, ο Λεόντιος, ότι ο πατέρας του και ο Κάστανος τα καλοκαίρια πήγαιναν για μπάνιο στο ποτάμι. Θυμίζουμε ότι εκείνη την εποχή τα ποτάμια ήταν τόποι αναψυχής.

Υποστηρικτές και συνεργάτες Το μεταρρυθμιστικό εκπαιδευτικό εγχείρημα που αποτολμάται από τους τρεις πρωτεργάτες, θα βρει υποστηρικτές και συνοδοιπόρους εντός και εκτός της εκπαίδευσης. Ο περιορισμένος χρόνος, όμως, δεν μας επιτρέπει να αναφερθούμε σε όλα τα πρόσωπα που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο συνέβαλαν στο εγχείρημα αυτό. Θα αρκεστούμε λοιπόν σε έναν μικρό αριθμό. Το έδαφος στο Διδασκαλείο θα προετοιμάσει ο πρώτος διευθυντής του, Ηλίας Γερακόπουλος, φιλόλογος, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία, δημοτικιστής, μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου, συγγραφέας ενός πρωτοποριακού για τα δεδομένα της εποχής εγχειριδίου με τίτλο «Διδασκαλία της Νεοελληνικής εις Ξενοφώνους». Εξήντα χρόνια μετά, σημειώνει ένας μαθητής του για την τήρηση της πειθαρχίας που επιδίωκε ο Γερακόπουλος: «δεν το είχε σε τίποτα, κάπου – κάπου να δέρνει τους ταραξίες και μάλιστα να τους δέρνει κατά έναν τρόπο υγιεινό. [Στον ταραξία] αν ήταν σε αψιθυμική κατάσταση, δεν το είχε σε τίποτα να του πει, “Να έρθεις στο γραφείο μου στις 12 να σε δείρω.”» Κοντά στους τρεις πρωτοπόρους βρέθηκαν δασκάλες και δάσκαλοι. Η Ελένη Στεργιοπούλου, σύζυγος του Γιούρτση, απόφοιτη του Αρσάκειου Αθηνών, επιμορφώτρια στα παιδαγωγικά φροντιστήρια των Δελμούζου και Τριανταφυλλίδη το 1919 στον Πειραιά, δημοτικίστρια, φεμινίστρια, μέλος του Συνδέσμου Διδασκαλισσών Πειραιά, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδος το 1924, συνεκδότρια του περιοδικού Αυγή που προωθούσε τον δημοτικισμό, μια από τις πρώτες δασκάλες που μετεκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθύντρια στο Πολυτάξιο Πρότυπο του Διδασκαλείου. Θα μπορούσε να γίνει επιθεωρήτρια, όμως οι γυναίκες αποκλείονταν θεσμικά από τη βαθμίδα αυτή. Οι Κώστας Κωτσοκάλης από το Στένωμα Καρπενησίου, Αναστασία Αραμπατζόγλου από τις Σαράντα Εκκλησιές της Θράκης, μαθήτρια του Κουντουρά και Χαρίλαος Βενιζέλος από το Παραδείσι Κορινθίας με το εκπαιδευτικό τους έργο και την αρθρογραφία τους στο περιοδικό Σχολείο Εργασίας, αλλά και ο Νάρκισσος Γεωργιάδης με τη συμβολή του στην έκδοση του περιοδικού. Ο Χρίστος Παπαχριστόπουλος από τη Δήμητρα Γορτυνίας με άρθρα του στις τοπικές εφημερίδες για το Σχολείο Εργασίας. Αλλά και άλλοι πολίτες, που δεν προέρχονταν από τον εκπαιδευτικό χώρο, συνέδραμαν ποικιλοτρόπως. Ο Ιωάννης Κοντόπουλος, γεωπόνος, ιδρυτής και διευθυντής του Δενδροκομικού Σταθμού Φλώρινας από το 1922 μέχρι το θάνατό του το 1929, συνεργαζόταν με τον Καλαϊτζίδη και συνεισέφερε στα «γεωργικά» της εκπαίδευσης, δηλαδή στη δημιουργία και εξέλιξη σχολικών κήπων και περιβολιών με οπωροφόρα δέντρα. Ο Λαρισαίος Ιωάννης Ασπιώτης, δικηγόρος, πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Φλώρινας και πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπής των πρότυπων σχολείων του Διδασκαλείου, ο οποίος το 1912 είχε βρεθεί κατηγορούμενος μαζί με τους πρωταγωνιστές των Αθεϊκών, Δελμούζο, Σαράτση και Ζάχο και είχε αθωωθεί στη δίκη του Ναυπλίου το 1914.

Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και αντίδραση Κλείνοντας την ομιλία μου, θα επιχειρήσω μια σύντομη επισκόπηση του ζητήματος της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και της αντίδρασης. Ο Κάστανος ανήκει στην ομάδα των παιδαγωγών του Μεσοπολέμου, μαζί με τον Γληνό, τον Δελμούζο, τον Παπαμαύρο και τον Κουντουρά, που πίστευαν πως για να πετύχει μια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση θα πρέπει να είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι οι δάσκαλοι. Έτσι, τα μεσοπολεμικά διδασκαλεία, απ’ όπου αποφοιτούν οι μελλοντικοί δάσκαλοι, θα γίνουν ο κατεξοχήν μεταρρυθμιστικός τόπος, οι εστίες του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, καθώς σε αυτά θα επιχειρηθεί και ως ένα βαθμό θα επιτευχθεί, η εφαρμογή της Νέας Αγωγής. Όμως τα επιτεύγματά τους δεν θα διαφύγουν της προσοχής των δυνάμεων της αδράνειας, που πρόσκαιρα ενεργοποιούνται για να αντιδράσουν. Έτσι θα προκύψει μια σειρά γεγονότων:

• 1911 τα Αθεϊκά: κλείσιμο του Παρθεναγωγείου του Βόλου, δικαστική δίωξη και αθώωση του Δελμούζου ο οποίος εκεί υλοποίησε το πρώτο μεταρρυθμιστικό εγχείρημα του 20ου αι.
• 1925 τα Μαρασλειακά: εκδιώκονται από το Μαράσλειο οι Γληνός, Δελμούζος και Παπαμαύρος και σταματά το μεταρρυθμιστικό τους έργο.
• 1928 τα Διδασκαλειακά: ο Κουντουράς, διευθυντής του Διδασκαλείου Θηλέων Θεσσαλονίκης, μετά από καταγγελίες, οδηγείται σε ανακρίσεις και τελικά απαλλάσσεται. Το 1930 θα προαχθεί σε Εκπαιδευτικό Σύμβουλο, θέση που ουσιαστικά τον απομακρύνει από το μεταρρυθμιστικό του έργο και το 1934 θα απολυθεί οριστικά και δεν θα ξαναδιδάξει μέχρι το θάνατό του το 1940.
• 1933 στο Διδασκαλείο Λαμίας: μετά από πενταετή θητεία, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Μιχάλης Παπαμαύρος θα δεχθεί πολλές επιθέσεις, θα απολυθεί. Δεν θα ξαναδιδάξει ποτέ.
• Της απόλυσης του Παπαμαύρου θα προηγηθεί ο κατατρεγμός του Κάστανου στη Φλώρινα από το 1930 και, ως επακόλουθο, ο θάνατός του τη 12η Φεβρουαρίου 1932, ημέρα Παρασκευή.

Σε όλες τις περιπτώσεις το κατηγορητήριο είναι σχεδόν κοινό. Οι παιδαγωγοί αυτοί κατηγορούνται ως άθεοι, ανήθικοι, αντεθνικοί, κομμουνιστές και «μαλλιαροί», χαρακτηρισμός που αποδιδόταν τους δημοτικιστές. Η διακοπή των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων και η υπηρεσιακή, στην περίπτωση του Κάστανου η βιολογική, εξόντωση, είναι αρκετές για να ηρεμήσουν τα πνεύματα, για να επανέλθει η αδρανοποιημένη εκπαιδευτική πραγματικότητα. Μέχρι την επόμενη εμφάνιση ενός παρόμοιου μεταρρυθμιστικού «κινδύνου», το προσωπικό της αντίδρασης παραμένει αδρανές, αδιαφορώντας ψυχρά και απροκάλυπτα για οτιδήποτε συμβαίνει στην εκπαίδευση. Όλα τα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα διακόπηκαν όχι γιατί απέτυχαν, ή γιατί ξεπεράστηκαν από άλλα εγχειρήματα, ή επειδή δεν άντεξαν στον επιστημονικό αντίλογο, κάτι τέτοιο άλλωστε δεν υπήρξε, αλλά γιατί οι αλλαγές που προωθούσαν στην εκπαίδευση είχαν κοινωνικό προσανατολισμό, στόχευαν δηλαδή στην τροποποίηση των υφιστάμενων κοινωνικών δομών. Μια τέτοια θέση, διακηρυγμένη ή όχι, αποτελεί κόκκινο πανί που ενεργοποιεί το αδρανοποιημένο προσωπικό της αντίδρασης. Διασώθηκαν μόνο όσα εγχειρήματα και παιδαγωγοί κινήθηκαν και παρέμειναν εντός του εκπαιδευτικού πλαισίου. Όσοι δηλαδή ανανέωσαν ή μεταρρύθμισαν το εκπαιδευτικό τους έργο, σαν να επρόκειτο για μια στεγανοποιημένη, ανεξάρτητη πραγματικότητα, απομονωμένη από την κοινωνία. Στο φόντο όλων αυτών υπήρξε το μεταρρυθμιστικό νομοθετικό έργο των κυβερνήσεων του Βενιζέλου, το οποίο όμως δεν συνοδεύτηκε από ανάλογη τόλμη κατά την εφαρμογή του. Αντίθετα, υπονομεύτηκε, πολλές φορές από τους ίδιους τους νομοθέτες του, αλλοιώθηκε και τελικά αδρανοποιήθηκε. Όμως, ακόμη κι έτσι, το νομοθετικό έργο καθαυτό είναι το κορυφαίο προϊόν της δυναμικής που αναπτύχθηκε εκείνη την εποχή στον τομέα της Παιδείας. Με βάση αυτή τη σκέψη, δίκαια ο Αλέξης Δημαράς θα ορίσει το 1931 ως αξεπέραστο όριο. Σας ευχαριστώ  

Δύο παρεκβάσεις

Το εκπαιδευτικό υλικό Σκεφτήκαμε πως θα ήταν χρήσιμο να κάνουμε μια έκθεση για όσους παραβρεθούν στην εκδήλωση, έτσι ώστε συνδυάζοντας το υλικό των αφισών με τις ομιλίες, να αποκομίσουν μια πιο πλούσια και αντιπροσωπευτική εικόνα για την παιδαγωγική άνοιξη στην οποία σήμερα αναφερόμαστε. Όμως, όσοι βρισκόμαστε εδώ και βλέπουμε το υλικό αυτό, δεν είμαστε παρά οι εφήμεροι αποδέκτες μιας παιδαγωγικά προσανατολισμένης προσπάθειας, καθώς η αρχική ιδέα για τις αφίσες αφορούσε το εκπαιδευτικό έργο που σήμερα επιτελείται στα σχολεία. Φτιάξαμε λοιπόν το υλικό αυτό με σκοπό να αξιοποιηθεί διδακτικά στα σχολεία, στο 5ο όπου ανήκει, αλλά και σε όποιο άλλο σχολείο το επιθυμεί, καθώς το υλικό είναι δανειστικό, επαναχρησιμοποιήσιμο, μεταφέρεται και εκτίθεται εύκολα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι για το περιεχόμενο καθεμιάς αφίσας εργαστήκαμε έχοντας ως κεντρικούς άξονες τον χρόνο, τον χώρο, τα πρόσωπα και τα γεγονότα, όρους και έννοιες της εποχής, στοιχεία τα οποία καθώς τέμνονται και συμπλέκονται οργανώνουν το υλικό με διδακτικά ωφέλιμο τρόπο.  

Αφίσες

[Best_Wordpress_Gallery id=”10″ gal_title=”Κάστανος- Γιούρτσης – Καλαϊτζίδης”]

• Θεόδωρος Κάστανος (1)
• Θεόδωρος Κάστανος (2)
• Πρωτοπόροι του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού στη Φλώρινα (1929-1932)
• Διδασκαλείο Αρρένων Φλώρινας 1926-1934 (1)
• Διδασκαλείο Αρρένων Φλώρινας 1926-1934 (2)
• Διδασκαλείο Αρρένων Φλώρινας 1926-1934 (3)

Για να συγκροτήσουμε το περιεχόμενο του εκπαιδευτικού υλικού, ερευνήσαμε τη σχετική βιβλιογραφία, αλλά και δημόσια αρχεία, συγκεντρώνοντας αρκετά από αυτά που υπάρχουν στις αφίσες. Όμως, αν σταματούσαμε σε αυτά, το αποτέλεσμα θα αδικούσε την παιδαγωγική άνοιξη για την οποία σήμερα μαζευτήκαμε εδώ, καθώς θα απουσίαζαν τα τεκμήρια των αυτοπτών μαρτύρων. Έτσι, μετά τις γιορτές και μέχρι προχθές, επικοινωνήσαμε με δεκάδες απογόνους μαθητών του Διδασκαλείου, πολλοί εκ των οποίων συνεισέφεραν υλικό από τα ιδιωτικά τους αρχεία. Κι έτσι προέκυψε το αποτέλεσμα που βλέπετε. Γι’ αυτό λοιπόν οφείλουμε ευχαριστίες στους εξής:

• Αθανασιάδη Κώστα για τη μαθήτρια του Διδασκαλείου Αθανασιάδου Βέρα
• Ανδρεαδάκη Κώστα για τον μαθητή του ΔιδασκαλείουΠαπαδάκη Στρατή
• Ανδρεάδου Δήμητρα για τον μαθητή του Διδασκαλείου Ανδρεάδη Κώστα
• Βουλγαράκη Πέτρο για τον μαθητή του ΔιδασκαλείουΔιαμαντόπουλο Βάϊο
• Γκουβέλη Δημήτρη για τον δάσκαλο του Δημοτικού Σχολείου Κάτω Κλεινών Καλαϊτζίδη Γιάννη
• Γρηγοριάδη Γρηγόρη για τον μαθητή του Διδασκαλείου Γρηγοριάδη Γεώργιο
• Γρομπανοπούλου Μαίρη για τον μαθητή του Διδασκαλείου Γαβαλιάτση Πέτρο
• Θεοδωρίδη Πάνο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Θεόδωρο Θεοδωρίδη
• Κάρτα Αναστάσιο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Κάρτα Αντώνιο
• Κοσκοσίδη Ιάκωβο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Κοσκοσίδη Αβραάμ
• Κούτρη Γεωργία και Κομποχόλη Παρασκευά για τον μαθητή του Διδασκαλείου Κομποχόλη Φίλιππο
• Μαζάρη Ευάγγελο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Μαζάρη Αλέξανδρο
• Νικολάου Μάρκο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Σκεύη Προκόπιο
• Μπαγγέα Χριστόδουλο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Κανδήλη Αριστοτέλη
• Μπέζο Κώστα για τον μαθητή του Διδασκαλείου Μπουριώτη Σωτήριο
• Μπίτη Ιωάννη για τον μαθητή του Διδασκαλείου Μπαράκο Προκόπιο
• Παπαϊωάννου Νίκο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Παπαϊωάννου Ιωάννη
• Παπαπέτρου Ισμήνη και Ιωαννίδη Παντελή για τον μαθητή του Διδασκαλείου Παπαπέτρου Σταύρο
• Παπαχαρίση Σπύρο για το φωτογραφικό υλικό που παρείχε
• Πασπάλη Σταύρο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Ράσσιο Ευάγγελο
• Πατουλίδη Κώστα για τον μαθητή του Διδασκαλείου Πατουλίδη Λεωνίδα
• Πιτσούλη Λεωνίδα για τον μαθητή του Διδασκαλείου Πανίδη Λεωνίδα
• Πολύμερο Γιάννη για τον μαθητή του Διδασκαλείου Θωμαΐδη Σταύρο
• Σαχινίδη Ναθαναήλ για τον μαθητή του Διδασκαλείου Σαχινίδη Λεωνίδα
• Σερταρίδη Θεόδωρο για τον μαθητή του Διδασκαλείου Σερταρίδη Δημήτριο
• Tefarikis MallerosTheodoro, από το Σαντιάγο της Χιλής, για τον μαθητή του Διδασκαλείου Μαλέρο Φώτη
• Χατζηδάκη Λεωνίδα για τον μαθητή του Διδασκαλείου Πανίδη Λεωνίδα

Διαδραστική χρονογραμμή Η δεύτερη παρέκβαση, συντομότερη από την πρώτη, αφορά τον ψηφιακό κόσμο. Φτιάξαμε λοιπόν μια διαδραστική χρονογραμμή για τον Θεόδωρο Κάστανο στο διαδίκτυο, προσβάσιμη ελεύθερα σε όλους από την ιστοσελίδα του 5ου Δημοτικού Σχολείου, ένα ευέλικτο μέσο για όποιον θέλει να βαδίσει παράλληλα με τον Κάστανο στη διαδρομή της ζωής του που διακόπηκε αιφνιδιαστικά, αλλά και για όποιον έχει σκοπούς διδακτικούς, τον δάσκαλο και τον γονιό.